Omarm de chaos
Jan Rotmans schreef samen met Micha Verheijden een zeer leesbaar en overzichtelijk boek over transitie. Ik wil in deze boekbespreking vertellen wat het met me deed en met jou kan doen. Ik wil ook een punt maken. Ik wil namelijk iets toevoegen aan het boek en het transitieverhaal.
Jan Rotmans doet wat weinigen doen: hij neemt een helicopterperspectief. Hij kijkt breed naar vele sectoren in de samenleving en plaatst alles wat er gebeurt in een historisch ontwikkelingskader: er is een transitie aan de gang. Een tijdperk van exploitatie en ongebreidelde groei eindigt. De bestaande manieren van organiseren hebben hun houdbaarheidsdatum overschreden. Het onderwijs bijvoorbeeld met zijn industriële organisatievorm diende een opkomende economische bedrijvigheid. Nu is er een andere organisatie van het leren nodig. Dat sectoren toch nog doorgaan, is niet omdat ze geschikt zijn, maar omdat ze zichzelf in stand willen houden. Sommige sectoren, zoals de financiële sector met de schuldenberg, liggen aan een infuus, zo luidt het. We houden systemen kunstmatig in leven omdat we het niet kunnen of willen laten sterven.
Vrede nemen met de transitie
Elk boek is een soort antwoord op iets dat je zoekt. Voor mij geeft het een antwoord op een onrust die ik al langer voel. Als je open staat voor wat er in de wereld gebeurt, dan krijg je een gevoel van onzekerheid. Je hoort zoveel verschillende meningen over zoveel verschillende feiten, dat je niet weet wat te denken. Komen daarbij nog allerlei emoties van angst, onmacht en frustratie als je berichten vanuit de media beluistert. Het is een uitdaging geworden om in dat oerwoud je eigen pad uit te stippelen en met een goed overwogen standpunt voor de dag te komen.
Transitiebril
De grootste verdienste van Jan Rotmans is dat hij in zijn boeken je de transitie leert zien. Je leert door een transitiebril kijken naar concrete gebeurtenissen. Je wordt uitgenodigd ‘ja’ te zeggen tegen dat betekeniskader. Wat daarin helpt zijn niet alleen de observaties en argumentaties, ook de persoon Jan Rotmans. Als er iemand is die ik vertrouw om een mening te vormen, dan is het Jan Rotmans. Hij is een onafhankelijke onderzoeker, denker en toont in zijn redeneringen een hoge mate van integriteit.
Het is paradoxaal dat als je de chaos omarmt, zoals de titel van het boek je uitnodigt, je tot rust komt. ‘Ok’ zeg je dan tegen jezelf ‘ik weet nu wat er aan de hand is’. Dat omarmen lijkt een beetje op iemand die een diagnose krijgt van een chronische ziekte. Niet prettig om te horen, maar je weet waar je aan toe bent en je kunt je erop instellen. De titel is goed gekozen omdat veel mensen zich herkennen in het chaotische van de huidige tijd. Maar eigenlijk is voor mij de titel: omarm het transitieverhaal.
Hier en daar lees je in het boek: we behoren tot de gelukkigen dat we dit mogen meemaken, een historische fase van omwenteling. Geniet ervan. Doe mee. Pak het constructief op. Wat daarbij helpt is dat je zelf het concrete moeras van je leven en werk overstijgt. De transitiebril brengt je in een stemming van wijsheid. Om te beginnen gaat het allemaal veel trager dan je zou willen, maar historisch gezien gaat het best heel snel. Binnen één generatie vooruit mogen we een heel andere wereld verwachten. Het heeft wel een lange aanloop gekend, twee generaties zeg maar; nu komt er vaart in. We dansen rond het kantelpunt: er is geen weg terug. Het zal alleen versnellen. Laten we afscheid nemen van wat Rotmans noemt ‘de kilte van de vrije markt’. Dat heeft ons veel eenzaamheid gebracht. Laten we ook afscheid nemen van, ik parafraseer, de hardheid en koude van de systeemwereld. Laten we ons terug verbinden met elkaar en in harmonie leven met de natuur. Op naar een warme ecologische samenleving.
Transitiedomeinen en de rol van persoonlijke transitie
In dit boek lees je een beschrijving van de transitie in verschillende maatschappelijke domeinen: energie, grondstoffentransitie, economie (circulaire transitie), landbouw, ruimtelijke transitie, financiële transitie, onderwijs, zorg, sociale transitie en politiek (democratische transitie). Voor elk domein schetst Rotmans de transitie. Je volgt zijn ervaringen en observaties en dat geeft een eerlijke inkijk. Hij stelt ook twee bijkomende vragen: hoever staat het in dit domein met de transitie en hoe kunnen we de transitie versnellen? Bij de antwoorden valt op hoe verschillende sectoren bezig zijn in hun transitie. Sommigen lopen voorop, zoals de energietransitie, anderen slapen nog of zitten muurvast in macht en lobby’s.
‘Transities zijn mensenwerk’ zo schreef Rotmans in een vorig boek ‘Omwenteling’. Maatschappelijke transities hebben persoonlijke transitie nodig. Diegene die Jan Rotmans kennen weten dat hij persoonlijke transitie heel belangrijk vindt. Wat goed dat dit ook aan bod komt. Je hart laten spreken, je innerlijk kompas vinden, kairostijd opzoeken en reflecteren over je levenskeuzes. Wat wel merkwaardig is dat persoonlijke transitie niet in het lijstje van transitiedomeinen staat. Het staat achteraan in het boek, als apart hoofdstuk. Het wordt allicht niet als maatschappelijk domein gezien. Ik vind dat vreemd. Waarom, bij wijze van spreken, persoonlijke transitie achter een hoekje verstoppen? Voor mij zou persoonlijke transitie een volwaardige plek moeten innemen in de lijst en misschien wel het eerste hoofdstuk moeten zijn. Hoe mensen met zichzelf en hun levensstijl bezig zijn, is een domein waar ik ook van hoop dat er een paradigmawisseling in plaats vindt. Nog te veel leidt een samenleving op tot succesvolle individuen die zichzelf sturen vanuit hun hoofd. Ze exploiteren hun lichaam en geest met hetzelfde patroon als hoe we de natuur gebruiken; als een ding.
De rol van professionals in de versnelling
Ik hou me graag ook bezig met de versnellingsfactor. Dat is de tweede vraag die Rotmans telkens stelt per transitiedomein. Versnellen van bewustwording in bredere ontwikkelingen is ook mijn missie, maar dan op mijn terrein: de rol van professionals in het transitieverhaal, als koplopers, als verbinders en begeleiders. De rol van professionals is een onderwerp dat volledig ontbreekt in dit boek. Rotmans heeft het over ‘mensen’ en ‘burgers’. Ik lees nergens iets over de rol die professionals kunnen spelen in transitie. Mijn levenswerk rond deep evolvement heeft niet voor niets als uitgangspunt: “Hoe komt het dat burgers, bedrijven en politiek aangesproken wordt om iets te doen aan de grote uitdagingen van de wereld en de maatschappelijke grote groep professionals daar niet bij gerekend wordt?” Vandaar dat ik het belang ervan even aanvul.
De transitie waar Rotmans over spreekt, kan versneld worden als professionals hun eigen transitie gaan erkennen en vormgeven. Als ik breed kijk naar dit transitiedomein dan lijkt het me dat er heel wat beweging zit onder professionals. Om het simpel te zeggen: ze evolueren van brave dienstbare functionarissen die hun contract voldoen, naar professionals die niet alleen authentiek en verbindend werken, maar ook hun eigen situering beter begrijpen en een proactieve rol spelen in maatschappelijke vraagstukken. Voor veel dienstverlenende professionals geldt bovendien dat zij de grotere groep van cliënten, burgers, studenten en medewerkers bereiken. Ze hebben er beroepsmatig invloed op en als de groep van professional hun maatschappelijke rol terug opnemen, zal de vroege en late meerderheid van mensen via professionele praktijken ook aangesproken worden om constructief mee te werken aan het transitieverhaal.
Professionals zijn vaak gefrustreerd en worden zich massaal bewust van de beperkende systeemwereld waarin ze acteren. Velen zoeken uitwegen om meer zingevend bezig te zijn in hun werk. Ik heb deze groep in een vroeger boek omschreven als zinzoekers. In merk ook bij vele hogeschooldocenten dat er heel wat denkwerk wordt verricht om professionals anders op te leiden, met integratie van persoonlijke ontwikkeling én maatschappelijk bewustzijn. De kanteling is volop bezig volgens mij. Ook een versneller is het feit dat in veel organisaties waar professionals werken, het leiderschap in sneltempo aan het veranderen is. Professionals mogen en moeten terug autonoom en eigenzinnig handelen. Het persoonlijk stuk, met zijn morele, sensitieve en ecologische vorming, wordt op dit manier terug onderdeel van professionele identiteit. Ze worden de verbinders in het transitieverhaal.
Dit zeggende kijk ik natuurlijk door mijn eigen bril naar de lijst van transitiedomeinen. Er zijn ook nog andere sectoren die ook geen afzonderlijke behandeling krijgen in het boek, zoals de digitale transitie of de spirituele transitie.
Re-story
Als besluit, voor alle duidelijkheid, dit boek en het werk van Jan Rotmans betekent veel voor me. Ik omarm het transitieverhaal. Het is de horizon van elke beslissing. Het boek geeft je een verhaal. Het is een re-story zoals Micha Verheijden dat noemt, maar niet wat je denkt. Rotmans is voorzichtig met oorzakelijke verklaringen of oplossingen te bieden. Het is telkens een veelheid van gegevens en een poging om betekenis te geven. Het is geen utopische schets naar welke samenleving we moeten evolueren. Hij predikt geen revolutie. Het geeft ook geen naïeve hoop. Het boek schetst een transitie, een "evolutionaire revolutie’, “een stapsgewijze verandering met uiteindelijk een radicale uitkomst”. Dit soort ontwikkelingsprocessen zijn we nog niet gewoon. Daarom is het transitiedenken zelf onderdeel van de transitie. Hoe we veranderen en hoe we verhalen vertellen, is deel van de zoektocht. Waarover het verhaal gaat, dat is duidelijk: een beschaving ondergaat een reset in hoe mensen bezig zijn met zichzelf en de natuur.
Jan Rotmans roept iedereen op om het transitieverhaal te omarmen, de chaos is er een onderdeel van.
TIP: koop het boek in een lokale boekhandel, zo steun je lokale ondernemers; en als je het gelezen hebt, geef het door aan een ander.
connect@deepevolvement.com
Rudy Vandamme, Ph.D.